स्मीता

‘एलेक्सा । टर्न अफ द टीभी।’

रिमोट तान्ने जाँगर नचलेपछि मैले ‘एलेक्सा’ लाई सोफामा सुतेरै आदेश दिएँ । उसले खुरुक्क मानी।

फेरि सोचेँ उसलाई अर्को आदेश दिऊँ, ‘एलेक्सा। यो उधुम गर्मीमा बाहिर घुम्न निस्कने मेरो धृष्टताविरुद्ध मौन विद्रोह गरिरहेको मनमा अलिकति उत्प्रेरणा र उत्साह भरिदेऊ।’ मनको मामिलामा मेसिनले परिणाम दिँदैन। त्यो हावा सोचलाई दिमागबाट फुत्किन दिएँ, यसै।

एलेक्सा अमेजनले विकास गरेको भर्चुअल असिस्टेन्स टेक्नोलोजी हो। अमेजन दाबी गर्छ, ‘उसले आवाज अन्तर्क्रियामार्फत संसार नियन्त्रण गर्छ।’ हाम्रो अहोभाग्य भनौँ, संसार नियन्त्रण गर्ने महाशक्तिशाली मेसिनको पनि मनमाथि नियन्त्रण चल्दैन। त्यसैले त मन मनजस्तै रहन पाएको छ। मान्छे मेसिन हुनबाट जोगिएर मान्छे नै रहिरहेछ।

मलाई यो वातानुकुलित कोठा छोडेर दिनभरि एलिगेटर र इतिहास खोज्न निस्किनु । म दोस्रोपटक आइपुगेको अमेरिकाको लुजियाना राज्यस्थित न्यु अर्लिन्स शहरमा यी दुई चीज छ्यापछ्याप्ती भेटिन्छन्। तर, यहाँको गर्मीसँग लाप्पा खेल्न सक्ने पूर्वसर्तमा मात्रै। तर, मसँग त्यसको विकल्प छैन। पढाइको चाँजोपाँजो मिलाएर मजस्ता विद्यार्थीले खोजमा निस्किने मौका पाउने भनेको यस्तै उखरमाउलो गर्मीमा नै हो।  

फेरि एकपटक मौसम जाँचे। ‘न्यु अर्लिन्सको तापक्रम ९६ डिग्री फरेनहाइट (करिब ३७ डिग्री सेल्सियस) छ’, एलेक्साले बाहिर चर्को गर्मी भएको सुनाई।

‘न्यु अर्लिन्स समर ड्राउन्स इन थिक, ड्यांक स्टिलनेस’, बाहिरको तापक्रमले १४ वर्षपहिला हेरेको चलचित्रको एउटा संवाद सम्झायो । ‘अ लभ सङ फर बबी लङ’ भन्ने अंग्रेजी फिल्ममा न्यारेटरले न्यु अर्लिन्सको गर्मीयाम बाक्लो र ओसिलो स्थिरतामा डुब्छ भनी किन वर्णन गरे ? त्यसको गहिराइ बुझ्न यहाँको गर्मी  स्वयम् महसुस गर्नुपर्ने रहेछ। कुनै ‘वेदर एप’बाट हैन, कविमनबाट।
 
‘न्यु अर्लिन्स इज अ साइरन अफ अ सिटी, अ प्लेस अफ फेबल्स एण्ड इल्युजन्स…’ त्यही कवितात्मक चलचित्रको सुरुवाती कथन सम्झेर मन फेरि विगतमै फर्कियो। यो चलचित्रमार्फत न्यु अर्लिन्स कल्पना गरिरहँदा म त्रिभुवन विश्वविद्यालयमा स्नातकोत्तरको विद्यार्थी थिएँ। न्यु अर्लिन्स आइपुग्दा फुल ब्राइट छात्रवृत्तिअन्तर्गत म फेरि स्नातकोत्तरकै विद्यार्थी छु।  

सायद निश्चित समय हिँडिसकेपछि सरल रेखा बाङ्गिएर जीवन वृत्ताकारमा घुम्न थाल्छ- प्रयास र प्राप्तिको पुनरावृत्तिजस्तो। त्यसैले होला, बगेर जति पर पुगेँ भन्ने लागे पनि कहिलेकाहीँ जीवन फेरि उद्गममै फर्किने रहेछ।  

मन र मौसमको गर्मीलाई एकसाथ जितेर एक घण्टा परको जिन लफिट नेसनल पार्कमा पुग्दा दुईवटा एलिगेटर आफूलाई घाममा सेकाउँदै थिए। खासमा यहाँका स्वाम्प (सिमसार) मजस्ता वनस्पति र प्राणी विज्ञानको ज्ञान नभएकालाई आफ्नो ‘रेजिलियन्स’को परीक्षण गर्ने ठाउँ मात्र हो, जुन मैले पोहोर जुलाईकै घाममा पूरा गरेथेँ। तर, जोखिम मोल्न मानिसले नयाँ-नयाँ उत्प्रेरणा आविष्कार गरिरहन्छ। यसपटकको मेरो उत्प्रेरणा जसरी पनि लुजियानाको पर्यायजस्तै बनेका एलिगेटर हेर्नु थियो, जुन पोहोर साल देखिएको थिएन।

दलदले हिलोमाथिको काठेपुलमा उभिएका हामी एक हुल मान्छे र दलदलमा लम्पसार एलिगेटरको दूरी मुस्किलले दुई फिट हुँदो हो। तर, उसले मान्छेको भिडप्रति कुनै चासो देखाएन। बरु हाम्रो चासोदेखि झर्को मानेझैँ गरेर आफ्नो आधा जिउ लेउमुनि लुकायो। आखिर मान्छेले जतिसुकै आफूलाई सर्वोत्कृष्ट ठाने पनि स्वाम्पको राजा त एलिगेटर नै हो।  

एलिगेटर भेट्ने मिसन पूरा भएपछि म इतिहास खोज्न शहर पसेँ।

न्यु अर्लिन्सजस्ता शहरहरू संरचनाहरूको थुप्रोले हैन कला, कथा र मिथकहरूको फ्युजनले बनेका हुन्छन्, संवेदनाका अवयवहरूले बनेका हुन्छन्। र, यी सबैलाई अक्षुण्ण राख्न सकेकाले यो शहरको आभा अद्भुत छ। नजिक पुग्दा लाग्छ, यो शहरले मान्छेका आदिम चेतना खोतलेर मान्छेलाई मनको गहिराइसम्म पुर्‍याउने तागत राख्छ। शहरमा भिड छ तर त्यो साँघुरो लाग्दैन। कोलाहल छ तर अशान्ति छैन। एउटा यस्तो परिधि छ, जसले स्वतन्त्र महसुस गराउँछ।

सन् १७२३ मा फ्रान्सको उपनिवेश रहेको यो शहर स्पेन र फेरि फ्रान्सको उपनिवेश हुँदै सन् १८०३ मा नेपोलियनसँग १५ मिलियन डलरमा अमेरिकाले किनेको इतिहास रहेछ। तर, यहाँको आदिम आदिवासी सभ्यता र त्यसको अवसानको कथा भने इतिहासको सारांश लेखेजस्तो एक वाक्यमा सकिँदैन। आखिर हामीले जानेका सबै इतिहास सभ्यताको स्मारक र बर्बरताका कथाहरूको चिहान हो। विजेताहरूको प्रशस्ती र पराधीनहरूको अवसान हो। इतिहास जति देखिएको कथा हो, उति नै नलेखिएको कथा पनि हो।

यहाँ पनि इतिहासमा लेखिएका समृद्ध कथाहरूका काप-कापबाट नलेखिएका मानवीय बर्बरताका कथाहरूले सुस्केरा हालिरहेका छन्। दास प्रथाको समयमा अश्वेतहरूको किनबेच हुने अमेरिकाकै सबैभन्दा व्यस्त न्यु अर्लिन्स शहर जति इतिहासको साख हो, त्यति नै इतिहासमा लागेको दासत्वको दाग पनि हो।

त्यो विगतले शहरलाई आज पनि तर्साइरहेको छ। भुत र भुडुको यो शहरमा फ्रेन्च क्वार्टरतिर अझै मान्छेहरू भुतसँग तर्सिन टिकट काटिरहेका भेटिन्छन्। गोस्ट सिटी टुरको टिकट भुतसँग भेट्ने अपोइन्टमेन्ट हो। तर, मलाई भुतसँग भेट्ने इच्छा जागेन। तर्साउनलाई त सधैँ मानिसहरू नै काफी थिए र छन्। भुतहरूलाई किन बदनाम गरिरहनु ?

ज्याक्सन स्क्वायरमा गितार बजाएर एउटा मान्छे ज्याज गाउँदैछ– मैले नबुझ्ने अंग्रेजीमा।

यो ज्याज जन्माउने शहर पनि हो । र, यो शहरले ज्याजलाई छोराछोरी हुर्काएजस्तै हुर्काइरहेछ। ‘त्यो ज्याज गायकले पैसा थाप्न राखेको नीलो बाल्टी कहिले भरिएला ?’, मैले सोचेँ। हुन त संसारका हामी सबै कहिले नभरिने आकांक्षाको बाल्टी साथै लिएर  हिँड्छौँ– कसैले हातमा त कसैले मनमा।

उसले फेरि दोस्रो गीत सुरु गर्‍यो– मैले नबुझ्ने।

नजिकै एउटा चित्रकार छ। ऊ आफ्नो क्यान्भासमा निस्पट्ट अँध्यारो रातको बाक्लो मौनतालाई स्याक्सोफोनको चर्को आवाजले चिर्न खोज्दैछ। उसको चित्रमा आकाशमा जिरो वाटका बल्बजस्तो प्लिक-प्लिक गरिरहेका सुदूर तारालाई साक्षी राख्दै, अजंगका दुईवटा रुखमुनि तीन अग्ला काला आकृति नाचिरहेछन्, निस्फिक्री–  आफ्नै ज्याज संगीतमा।

आखिर हरेक कलाले अँध्यारो नै त चिर्ने हो– मनबाट सुरु गरेर संसारको।

ज्याज र क्यान्भासबाट छुट्टिएर म फ्रेन्च क्वार्टरतिर लागेँ। एउटा कुनामा  सिमेन्टको अग्लो मचानमाथि पन्ध्रौँ शताब्दीमा ब्रिटिसहरूद्वारा जिउँदै जलाइएकी  विरांगना जोन अफ आर्कको पित्तलको मूर्ति घाममा झलमल्ल बलिरहेको थियो। मानौँ, न्यायका लागि जिउँदै जल्न तयार हुने यस्ता विद्रोहीहरूले इतिहासको अँध्यारोलाई आफ्नो उज्यालोले धपक्कै बालेका छन्।

म फेरि ज्याज र चित्रकारतिरै फर्किएँ। ज्याजवालाको मन र बाल्टी भरिएको थिएन , ऊ गाइरहेको थियो। कलाकारको मन र गोजी भरिएको थिएन, ऊ रङ पोतिरहेको थियो।

मान्छेहरूको कल्पनाशीलता पनि गजबको छ। उनीहरू पहिला भगवान् बनाउँछन्, अनि त्यही भगवान्‌ले आफूलाई बनाएको कथा बनाउँछन्। त्यसपछि आफैँले बनाएको भगवान् खोज्न मन्दिर, मस्जिद र गिर्जाघर जान्छ्न् ।

साँझ पर्नै लाग्दा, सडकको ठीक पारिपट्टि सेन्ट लुई क्याथेड्रलको पछाडि लुकेको घामको आभाले आकाश सुनौलो देखियो। बिस्तारै रातो अनि गुलाबी रङले आकाश पोतेर गिर्जाघरपछाडि घाम डुब्यो। अगाडि सडकमा बग्गी काँधमा हालेका घोडाहरू उस्तै स्थिर रहिरहे– ध्यानमा लीन भएझैँ। म गिर्जाघरमा छिरेँ– जीवनमै पहिलोपटक। कुनाको एउटा बेञ्चमा टुसुक्क बसेर आँखा चिम्लिएँ र आफूलाई हेर्न खोजेँ। गहिरो शान्तिको तरङ्गले शीतल बनायो।

मान्छेहरूको कल्पनाशीलता पनि गजबको छ। उनीहरू पहिला भगवान् बनाउँछन्, अनि त्यही भगवान्‌ले आफूलाई बनाएको कथा बनाउँछन्। त्यसपछि आफैँले बनाएको भगवान् खोज्न मन्दिर, मस्जिद र गिर्जाघर जान्छ्न्।

यहाँ आँखा चिम्लिएर आफैँभित्र हेर्नेहरू ‘आफू’ भेटेर मुक्त भएका छन्। भगवान्‌लाई चित्रमै खोजिरहने भक्तहरू सधैँ आशक्त नै रहेका छन्।
 
बाहिर निस्किएर मिसिसिपी नदी किनारको मुन वाक ट्रेलमा टहलिँदै गर्दा उही ज्याज पार्श्व संगीत बनेर हावामा तैरिरहेछ। म भने मिसिसिपी नदी किनारको भर्‍याङमा टुक्रुक्क बसेर काठमाडौँ सोचिरहेछु:

हामीले पनि आफूसँग-सँगै शहर र सम्पदा पनि बचाउन जानेको भए, संसारको भिडभाडबाट भाग्न मन लागेको कुनै यस्तै दिन, बागमती किनारमा म यसैगरी सूर्यास्तसँगै डुबिरहेकी हुँदी हुँ। आफैँसँग हारेको बेला वा आफूभित्रै हराउन मन लागेको बेला म बागमती किनारको मादक हावामा यसैगरी लुटुपुटु गरिरहेकी हुँदी हुँ।  

श्वास फेर्न उकुसमुकुस भएको दिन, म स्वतन्त्र महसुस गर्न काठमाडौँका गल्लीहरूमा रुमल्लिइरहेकी हुँदी हुँ। अथवा पाटन वा भक्तपुर दरबारक्षेत्रमा बसेर कुनै मन्दिरपछाडि डुब्न लागेको घाम हेर्दै आफूलाई आफैँभित्र खोजिरहेकी हुँदी हुँ।

यद्यपि तमाम निराशाहरूविरुद्ध म यहाँ बसेर एउटा सपना देख्ने धृष्टता गरिरहेछु– बागमती किनारको कुनै ड्रिम वाक ट्रेल हुँदै टहलिइरहँदा कञ्चन पानीको प्रतिबिम्बमा म एउटा आदिम शहर र सभ्यताको पुनरुत्थानको कथा पढिरहेछु। आफू बाँचेको समयको सुन्दर चित्र देखिरहेछु।