सामाजिक सञ्जाल, डिजिटल र परम्परागत मिडियाले राम्रो स्पेस दिएका बालेन्द्र (बालेन) साह काठमाडौंको मेयर निर्वाचित भएका छन्। गाउँ, टोल, सहर र सिंगो देशमा चरम दलीय विभाजन रहे पनि स्वतन्त्र उम्मेदवार हैसियतमा बालेनले महानगरबासीको मन जिते। ६१ हजार ७३७ मत पाएर मेयर निर्वाचित भए।

आखिर बालेन को हुन्? के हुन्? बालेन के गर्छन्? के गर्दैनन्? कहाँ पढेका छन्? कुन विषय पढेका छन्? पहिला के गर्थे? पछि के गर्नेवाला छन्? कस्तो टोपी, चस्मा र कोट लगाउँछन्? सबै कुरामा स्टोरी बनिसके। काठमाडौंमा स्वतन्त्र युवा उम्मेदवारको विजयले परम्परागत राजनीति गर्ने दलहरुलाई कस्तो असर पर्छ? यसको पनि थोरबहुत विश्लेषण भइसक्यो।

बालेनको मेयर हैसियतमा गर्नुपर्ने कामबारे छलफल हुन बाँकी छ। नवनिर्वाचित मेयर बालेनको जति चर्चा छ, काम गरेर देखाउनु पर्ने चुनौतीहरू पनि त्यतिकै छन्। यो सामग्री उनको अधिकार क्षेत्र, मर्यादा क्रम, बजेट र गर्नुपर्ने काम केन्द्रित छ।

मन्त्री र बालेन उस्तै—उस्तै
२०७६ वैशाखमा केपी ओली सरकारले मन्त्रीहरुसहित राष्ट्रिय जीवनका विभिन्न क्षेत्रमा रहेका व्यक्तिहरुको मर्यादा हेरफेर गरेको थियो। सो व्यवस्थाअनुसार काठमाडौं मेयर बनेका ३२ वर्षीय र्‍यापर, इन्जिनियर बालेन शुक्रबारदेखि राज्यको १० औं मर्यादा क्रमका व्यक्ति भएका छन्।

सरकारको हालको वरियताक्र 👇

काठमाडौं महानगरपालिकाको प्रमुखलाई सरकारले संघीय सहायक मन्त्री, प्रदेश मन्त्री सरहको मर्यादा दिएको छ। यही हैसियतमा संघीय सांसद, प्रदेश उपसभामुख, नेपाल सरकारका मुख्य सचिव र प्रधान सेनापति पनि छन्। रेणु दाहालसहित अन्य महानगरका प्रमुखहरुको मर्यादाक्रम बालेनभन्दा तल ११ औं नम्बरमा छ।

बालेनसँग हुनेछ १९ अर्ब रुपैयाँको चाबी
स्थानीय तहमा मेयर कार्यकारी अधिकार सम्पन्न जनप्रतिनिधि हो। यद्यपि नगरपरिषदबाट पारित हुनुपर्ने विषय, बजेट निर्माण र कार्यान्वयनमा मेयरको एकल निर्णय चल्ने छैन। उपमेयर, वडा अध्यक्षहरूसँग सहकार्य गर्नुपर्ने हुन्छ। संघीय सहायकमन्त्री र प्रदेशमन्त्री सरह हैसियत रहने काठमाडौं महानगरका मेयरको हातमा बजेट पनि करिब—करिब संघीय मन्त्रालय जति नै हुन्छ। चालू आर्थिक वर्षमा काठमाडौं महानगरको बजेट १८ अर्ब ९५ करोड ७७ लाख रुपैयाँ छ।

सो बजेट ६४ वटा सार्वजनिक निर्माणका काम गर्न विनियोजन गरिएको थियो। कतिपय ती अझै पूरा भएका छैनन्, अलपत्र छन्। तिनलाई पूरा गर्ने जिम्मा अब इन्जियिनर बालेनको काँधमा आइपुगेको छ। कोभिड महामारीबीच ल्याएको चालू आबको बजेटभन्दा अब नयाँ आर्थिक वर्षको बजेट आकार केही ठूलो हुनसक्छ।

स्थानीय सरकार सञ्चालन ऐन, २०७४ अनुसारको आन्तरिक आम्दानी तथा संघीय सरकारले प्रदान गरेको रकम एकीकृत गरी महानगरको बजेट बन्छ। बालेनले पदभार ग्रहण गरेको २ दिनपछि मे २९ मा संघीय सरकारले बजेट सार्वजनिक हुँदैछ। काठमाडौं महानगरले संघीय सरकारबाट कति रकम पाउँछ त्यसपछि थाहा हुनेछ। महानगरपालिकाले गरेको आम्दानी कति छ त्यो पनि आगामी असार मसान्तभित्र हिसाबकिताब भइसक्छ। दुवै शीर्षकको रकम एकीकृत पारेसँगै काठमाडाैंले आगामी आर्थिक वर्षको बजेट निर्माण गर्नेछ।

सार्वजनिक निर्माणपछि काठमाडौं महानगरमा ठूलो कार्यक्रम शिक्षा क्षेत्रमा छ। संविधानको अनुसूचि ८ ले माध्यामिक तहसम्मको शिक्षालाई स्थानीय तहको एकल अधिकार सूचीमा राखेको छ। ९२ वटा सामुदायिक विद्यालय भएको काठमाडौं महानगरले पनि त्यसैअनुसार काम, गतिविधि अघि बढाउनु पर्छ।

पूरा गर्नुपर्नेछ सिटी पुस्तकालय निर्माण
शिक्षाको काम अघि बढाउन महानगरले छुट्टै स्थानीय ऐन र कार्यविधि बनाउनु पर्छ। अघिल्लो कार्यकालमा काठमाडौं महानगरपालिकाले स्थानीय ऐन र कार्यविधि बनाउन थाले पनि त्यो पूर्ण छैन। यसलाई व्यवस्थित गरी प्रभावकारी बनाउने जिम्मेवारी बालेनको काँधमा हुनेछ। काठमाडौं महानगरमा विद्यालय विज्ञान प्रतिष्ठान, विद्यालय विज्ञान अन्वेषण केन्द्र, नेपाल भाषा पाठ्यक्रम पाठ्यपुस्तक परिमार्जन गर्नेसहितका काम बाँकी छन्।

चालू आर्थिक वर्षमा २ लाख रुपैयाँ बजेट विनियोजन गरी अलपत्र छोडेको सिटी पुस्तकालय स्थापना गर्ने काम पनि अब बालेनको काँधमा आइपुगेको छ। पठन संस्कृतिको विकासमा महत्वपूर्ण कडी मानिने पुस्तकालय स्थापना र सञ्चालन विधि तथा प्रयोगको मोडालिटी बनाउने काम पूरै बाँकी छ।

यो बाहेक सामुदायिक विद्यालयहरुको जग्गा स्वामित्व, सम्पत्तिको अभिलेख, संरक्षण र व्यवस्थापन, विद्यालयको गुणस्तर अभिवृद्धि तथा पाठ्यसामग्रीको वितरण, महानगरभित्र रहेका सामुदायिक विद्यालयको शैक्षिक पूर्वाधार निर्माण, मर्मत सम्भार, सञ्चालन र व्यवस्थापनको काम बालेनले गर्नुपर्नेछ। काठमाडाै महानगरभित्र ९२ वटा सामुदायिक विद्यालय छन्।

टुँडिखेललाई बनाउन सक्लान् खुला सार्वजनिक पार्क?
स्थानीय सरकार सञ्चालन ऐन, २०७४ अनुसार कुनै पनि स्थानीय तह महानगरपालिका हुन २१ मापदण्ड तोएिका छन्। ती मापदण्डअनुसार काठमाडौं महानगरपालिकासँग महानगरसँग हुनुपर्ने सबै चिज छैनन्।

सो कानुन मान्ने हो भने ३२ वटा वडामै खुला क्षेत्र तथा पार्क हुनुपर्छ। ‘पर्याप्त मनोरञ्जन स्थल र बाल उद्यान, ज्येष्ठ नागरिक मनोरञ्जन स्थल हुनुपर्छ।’ एका दुइ वडालाइ अपवाद मान्ने हो भने महानगरसँग खुला सार्वजनिक पार्क छैनन् भने पनि हुन्छ। यो अवस्थामा मेयर निर्वाचित बालेनले शुक्रबार विजय र्यालीमा निस्किनुअघि राष्ट्रिय सभागृहबाट भने, ‘काठमाडौंलाई हामी विश्वकै उत्कृष्ट सहर बनाउँछौं।’

राम्रा सहरहरुमा पर्याप्त खुला ठाउँ, पार्क र सार्वजनिक पुस्तकालय हुनु आधारभूत कुरा हुन्। टुँडिखेललाई सैनिक अतिक्रमणबाट मुक्त गरी खुला सार्वजनिक बनाउनुपर्छ भन्ने आवाज पछिल्लो समय बलियोसँग उठ्दै आएको छ। राज्यको मर्यादाक्रममा आफूसँगै रहने प्रधान सेनापतिसँग बालेन साहले यसबारेमा कुरा गर्छन् गर्दैनन्? टुँडिखेललाई सैनिक अतिक्रिमणबाट मुक्त गर्छन्, गर्दैनन्? यसमा बालेनको नेतृत्व क्षमताको वास्तविक परीक्षण हुनेछ।

महानगरको मेयर स्थानीय मुद्दा र विषयसँग मात्र जोडिँदैन। ऊ राष्ट्रिय सभा सांसद चुन्ने मतदाता पनि हो। राष्ट्रिय सभा सदस्य निर्वाचन नियमाली २०७६ अनुसार निर्वाचक मण्डलमा प्रदेश सभा सदस्य, स्थानीय तहका प्रमुख, उपप्रमुख हुन्छन्। राष्ट्रिय सभा सदस्य मतदान बखत बालेनको १ भोटको मतभार १८ रहनेछ।